Ten artykuł opisuje, dlaczego i jak Pandunia została stworzona, by być równo światowym językiem pomocniczym.
Wiele ludzi jest przyzwyczajonych do patrzenia na taką mapę świata. To sławna mapa odwzorowania Merkatora. Niestety, okropnie zniekształca powierzchnię lądową.
Dlaczego tak jest? Ziemia jest trójwymiarową geoidą i narysowanie jej na płaskiej, dwuwymiarowej mapie, nie jest łatwe. Odwzorowania równopowierzchniowe, jak odwzorowanie Petersa poniżej, pokazują poprawnie powierzchnie lądów. Porównaj powierzchnie Grenlandii i Afryki na tych dwóch mapach W odwzorowaniu Merkatora Grenladia wygląda na większą, ale odwzorowanie Petera pokazuje poprawnie, że w rzeczywistości Afryka jest 14 razy większa od Grenlandii.
To świat naturalny. Zyjemy też w świecie ludzkim, który jest podzielony granicami między narodami. Na normalnej mapie politycznej, rozmiary państw są zdefiniowane ich powierzchnią geograficzną.
Jakkolwiek, odwzorowanie mapy poniżej jest oparte o populację państw, nie ich powierzchnię geograficzną.
W naszej opinii, język ogólnoświatowy powinien reprezentować świat ludzki. Każda część świata, każda kultura, powinna być traktowane uczciwie i demokratycznie. Gramatyka powinna być łatwa dla wszystkich. Cechy języków regionalnych, jak Standardowy Przeciętny Europejski nie są odpowiedznimi wskazówkami dla języka światowego. Gramatyka powinna być raczej zbudowana z rzeczy uniwersalnie znanych i/lub uniwersalnie uważanych za łatwe.
15 najpowszechniej używanych języków świata jest umieszczonych w tabeli poniżej. Tabela jest posortowana według liczby rodzimych użytkowników. Te liczby są szacunkami opartymi na danych w Ethnologue i Wikipedii.
| L. p. | Język | Rodzimi użytkownicy | Nierodzimi użytkownicy |
|---|---|---|---|
| 1 | Mandaryński chiński | 899 milionów | 178 milionów |
| 2 | Angielski | 500 milionów | 510 milionow |
| 3 | Hiszpański | 500 milionów | 70 milionów |
| 4 | Hindi-urdu | 438 milionów | 214 milionów |
| 5 | Arabiski | 290 milionów | 132 milionów |
| 6 | Portugalski | 230 milionów | 32 milionów |
| 7 | Bengalski | 226 milionów | 19 milionów |
| 8 | Rosyjski | 160 milionów | 115 milionów |
| 9 | Pundżabski | 146 milionów | 1 milionów |
| 10 | Japoński | 130 milionów | 1 milionów |
| 11 | Niemiecki | 95 milionów | 15 milionów |
| 12 | Hausa | 85 milionów | 65 milionów |
| 13 | Francuski | 80 milionów | 192 milionów |
| 14 | Telugu | 80 milionów | 12 milionów |
| 15 | Indonezyjski | 77 milionów | 204 milionów |
Liczby pokazują, że mandaryński chiński jest jak dotąd największym językiem świata, licząc według rodzimych użytkowników, ale angielski jest językiem z największą liczbą nierodzimych użytkowników. Obu języków liczby użytkowników osiągają jeden miliard. Jakkolwiek, podążają za nimi języki, których użytkownicy są też liczeni w setkach milionów.
Szacuje się, że na świecie używa się około 6000 różnych języków.
Jakkolwiek, rodzimi i nierodzimi użytkownicy 5 najpowszechniej używanych języków razem sumują się do ponad połowy populacji świata. Również te 5 języków dobrze reprezentuje różne typologie językowe i reprezentują 5 głównych działów międzynarodowych słownictw.
Na świecie jest wiele systemów pisma, garść z nich stała się międzynarodową. Chińskie znaki "hanzi" są używane w japońskim, gdzie znane są jako "kanji". Pismo arabskie jest używane do zapisywania języka urdu w Pakistanie i Indiach. Jakkolwiek, tylko alfabet rzymski stał się prawdziwie międzynarodowy. Jest używany przez w wiele europejskich i amerykańskich języków, ale też przez języki afrykańskie (w tym hausa i suahili) i przez kilka ważnych języków w Azji, turecki, indonezyjski i wietnamski.
Standardowy chiński jest pisany chińskimi znakami, którye tworzą system tak skomplikowany, że dzieci w szkołach są najkpierw uczone alfabetu rzymskiego. Ten system romanizacji jest znany jako Pīnyīn.
Dlatego jest jasne, dlaczego Pandunia jest zapisywane alfabetem rzymskim.
Angielski i chiński mają bogate zasoby samogłosek. Angielski ma 14-20 samogłosek, zależnie od dialektu. Standardowy chński ma 9 samogłosek (i wiele więcej cech samogłosek). To stosunkowo duże liczby, zważając, że globalnie średni zasób samogłosek to tylko 5-6 samogłosek.
Pandunia ma tylko 5 czystych samogłosek: a, e, i, o, u. Pod tym względem, blisko jej do języków jak hiszpański, suahili, japoński i indonezyjski, które mają proste zasoby samogłosek.
Zasób spółgłosek Panduni jest mniejszy niż języków angielskiego, mandaryńskiego i polskiego. Większość liter spółgłosek jest wymawiana tak samo we wszystkich trzech językach. Tabela poniżej pokazuje, jak spógłoski są mapowane z Panduni na angielski i mandaryński. Dźwięki, które są w angielskim, mandaryńskim i polskim, ale nie w Panduni, są umieszczone w nawiasach.
| Pandunia | Angielski | Mandaryński Pinyin | Polski | |
|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m n ng | m n ng | m n ng | m n ng (m' ń) |
| Zwarte | p b t d k g | p b t d k g | p b t d k g | p b t d k g (p' b' t' d' k' g') |
| Płynne | l r y w | l r y w | l r y w (yü) | l r j ł (l' r') |
| Syczące | s z x | s z sh (zh) | s z* sh (x) | s z sz (ż sz' ż' ś ź ch ch') |
| Szczelinowe | f h | f h (v th dh) | f h | f h (w f' w') |
| Zwarto-szczelinowe | c j | ch j | ch zh (q j c) | cz dż (c dz ć dź) |
Wzory sylab różnią się między językami. Na przykład w japońskim najtrudniejszy typ sylaby to CVN, gdzie C to spółgłoska, V to samogłoska a N to spółgłoska nosowa. To nadaje japońskiemu bardzo wokaliczne brzmienie. Natomiast angielski i polski mogą mieć bardzo trudne sylaby, na przykład "sprints" (CCCVNCC) w angielskim i "tknąć" (CCCVC) i "następstw" (CVCCVCCCCC) w polskim.
Pandunia jest gdzieś po środku. Większość słów składa się z prostych sylab CV, ale są możliwe też bardzej skomplikowane, szczególnie w międzynarodowo znanych słowach technicznych. Na przykład kristal (kryształ) jest uznawany za skomplikowane słowo w Panduni. Z bardziej złożonymi zapożyczeniami można sobie poradzić na dwa sposoby.
- Wybrać prostszy wariant z innego języka. Na przykład słowo na "projekt" jest wzięte z wersji francuskiej: proje.
- Rozbić skupienia spółgłosek dodając samogłoski. Na przykład "sport" stałoby się esporte. Wiele języków robi coś podobnego. Porównaj portugalskie "esporte" i japońskie "supōtsu".
Ortografia angielska jest notorycznie nieregularna. Pīnyīn został stworzony później, w latach 1950-1959, ale niestety też ma kilka nieregularności, po prostu dlatego, że w mówionym chińskim jest więcej dźwięków niż liter w alfabecie rzymskim; ale nadal, w porównaniu do angielskiego, Pīnyīn jest bardzo regularny. Na przykład, angielskie rymy my, sigh, lie, i rye byłyby zapisane w ortografii polskiej jako maj, saj, laj, raj w Pīnyīn jako mai, sai, lai, rai.
Pandunia może być zapisywana regularnie, bo ma mniej dźwięków mowy (24) niż jest liter w podstawowym alfabecie rzymskim (26). Albatet Panduni to:
a b c d e f g h i j k l m n o p r s t u w x y z
Pandunia ma perfekcyjną zgodność liter i dźwięków. Jedna litera odpowiada tylko jednej głosce. Głoska jest reprezentowana przez dokładnie jedną literę. Każde słowo jest wymawiane tak, jak jest pisane.
Teksty w Pīnyīn są przeładowane znakami diakratycznymi jak w "Wǒmen yě huì shuō zhōngguòhuá." oznacają tony. W standardowym chińskim każda sylaba jest wymawiana jedym spośród czterech tonów lub nieoznaczonym tonem neutralnym.
Angielski nie ma tonów, ale ma akcent. Akcent jest zmienny w angielskim, więc pozycja akcentu jest nieprzewidywalna. W zapisanym wyrażeniu jak "totally fantastic personnel" nic nie wskazyje na to, że każde słowo ma akcent na inna sylabę. Gdyby akcent był oznaczany znakem diakryrycznym, wyglądało by to mniej więcej taka: "tótally fantástic personnél".
Tony są trudne do nauki dla ludzi nieprzyzwyczajonych do nich. Zmienny akcent jest trudny do nauki dla ludzi przyzwyczajonych do stałego akcentu. Ani ton ani zmienny akcent nie są potrzebne w języku światowym.
Pandunia ma stały akcent. Pada on na sylabę przed ostatnią spółgłoską. O tak: mi wól lóga supér dúnia báxe.
Pandunia nie ma tonu leksykalnego.
Języki mogą być skategoryzowane według dwóch parametrów.
- Czy słowo składa się kilku czy wielu części?
- Czy te części są łatwe do rozdzielenia, czy stopione?
Powszechnie używane języki mogą być według tych parametrów podzielone na cztery typy.
- Języki analityczne – Słowa składają się z niewielu, wyraźnych części.
- mandaryński chiński
- Języki analityczne fleksyjne – Słowa składają się z niewielu, stopionych części.
- angielski
- Języki aglutynacyjne – Słowa składają się z wielu, wyraźnych części.
- japoński, indonezyjski, telugu
- Języki syntetyczne fleksyjne – Słowa składają się z wielu, stopionych części.
- hiszpański, portugalski, francuski
- niemiecki, rosyjski, polski
- hindi-urdu, bengalski, pundżabski
- arabski, hausa
Zazwyczaj języki mieszają różne typy. Na przykład, w angielskim liczba mnoga może być utworzona na kilka różnych sposobów. Many a cat jest wyrażeniem analitycznym składającym się z trzech osobnych słów. Cats jest słowem aglutynatywnym składającym się z dwóch wyraźnych części (cat i -s). Leaves jest stopionym słowem składającym się z dwóch części (leaf i -s).
Pandunia należy do pierwszego typu. Jest językiem analitycznym. Jej słowa składają się z niewielu części, które są łatwe do rozdzielenia. To dobra cecha, bo sprawia, że język jest łatwiejszy w nauce i użyciu w porównaniu z językami, w których słowa przeciętnie są długie i składają się z wielu części.
Słowo składa się z rdzenia i opcjonalnych zrostków dołączonych do rdzenia. Języki przedrostkowe umieszczają zrostki przed rdzeniem, a języki przyrostkowe umieszczają zrostki po rdzeniu. Niektóre języki umieszczają zrostki po obu stronach albo nawet w środku rdzenia. Zazwyczaj języki używają kilku różnych metod. Na przykład polski używa i przedrostków (np. za-pis) i przyrostków (mił-ość)
Języki przyrostkowe są najpowszechniejsze. Języki indoeuropejskie, telugu, chiński i japoński są głównie przyrostkowe.
Chiński nie ma fleksji. Słowa są tylko łączone w większe słowa. Niektóre słowa mają specjalne znaczenie, gdy są częścią większego słowa. Te tak zwane morfemy związane są z grubsza jak przyrostki.
Polski, angielski, hiszpański i hindustani używają głównie systemu "rdzeń i zrostek". Znaczenie jest zmieniane dodawaniem części zależnych przed i po rdzeniu. Na przykład "balkoniki" składa się z rdzenia balkon i zrostków -ik (który dodaje znaczenie małości) i -i (który nadaje liczbę mnogą). Większość zrostków nie może pojawiać się sama i potrzebuje rdzenia.
Język arabski używa transfiksów (również znanych jako system rdzenia i wzoru). Rdzeń składa się z (zazwyczaj trzech) spółgłosek i jest odmieniany przez wprowadzanie wzorów samogłosek między nimi. Arabski ma też wiele przedrostków i przyrostków do tworzenia dodatkowych słów.
Pandunia używa systemu rdzenia i zrostka. Zasady tego systemu są znane większości ludzi. Nowe słowa mogą być łatwo tworzone.
W językach świata są używane różne szyki słów. Kilka najważnieszych przestrzeni szyków słów to:
- Struktura zdania. Kolejność podmiotu (S), orzeczenia (V) i dopełnienia bliższego (O) w zdaniu przechodnim. Najpowszechniejsze struktury zdania to podmiot-orzeczenie-dopełnienie i podmiot-dopełnienie-orzeczenie (SOV).
- Kolejność liczebnika i rzeczownika. Liczebniki główne mogą albo poprzedzać (LiczRz) albo następować po (RzLicz) rzeczowniku.
- Kolejność przymiotnika i rzeczownika. Są dwie możliwe kolejności:
- Przymiotnik poprzedza rzeczownik (PrR)
- Przymiotnik następuje po rzeczowniku (RPr)
- Kolejność zdania podrzędnego i rzeczownika. Zdanie podrzędne może albo poprzedzać (ZdRz) albo następować po (RzZd) rzeczowniku.
- Kolejność przyimka i rzeczownika.
- Prepozycja poprzedza rzeczownik.
- Postpozycja następuje po rzeczowniku.
Tabela poniżej pokazuje, jakie są typowe kolejności słów w kilku ważnych językach świata.
| Język | Zdanie | Liczebnik | Przymiotnik | Podrzędne | Przyimek |
|---|---|---|---|---|---|
| Angielski | SVO | LiczRz | PrR | RzZd | pre |
| Chiński | SVO | LiczRz | PrR | ZdRz | post |
| Hiszpański | SVO | LiczRz | RPr | RzZd | pre |
| Hindi-urdu | SOV | LiczRz | PrR | ZdRz | post |
| Arabski | VSO | oba | RPr | RzZd | pre |
| Rosyjski | SVO | LiczRz | PrR | RzZd | pre |
| Francuski | SVO | LiczRz | RPr | RzZd | pre |
| Indonezyjski | SVO | LiczRz | RPr | RzZd | pre |
| Japoński | SOV | LiczRz | PrR | ZdRz | post |
| Suahili | SVO | RzLicz | RPr | RzZd | pre |
Również inne kolejności słów są możliwe. Na przykład w polszczyźnie, która zazwyczaj używa szyku SVO w zdaniach oznajmujących, jest możliwie praktycznie każdy szyk; na przykład, w pytaniach i zdaniach podrzędnych jak "Co ty powiedziałeś?" dopełnienie bliższe jest umieszczane na początku.
Jak można zauważyć w powyższej tabeli, języki nie są zgodne, co do szyków słów. Istnieją trzy główne typy języków:
- Języki, w których główne słowo pojawia się pierwsze mają zazwyczaj SVO, RzLicz, RPr, RzZd i prepozycje.
- Języki, w których główne słowo pojawia się ostatnie mają zazwyczaj SOV, LiczRz, PrR, ZdRz i postpozycje.
- Języki z mieszanymi lub wolnymi szykami zdań.
Trzeci typ jest najbardziej atrakcyjny dla międzynarodowego języka sztucznego, który powinien być przyjazny dla wielu ludzi z różnymi zwyczjami mówienia. To czyni język nie tylko uniwersalnym, ale też bardziej interesującym!
Pandunia pozwala na różne kolejności słów. Jest to osiągalne głównie zakończeniami czasowników -a i -u, które sygnalizują odwrotne szyki zdań. W Panduni czasowniki mogą działać też jako przyimki.
mi lova tu. (SVO)
mi tu amu. (SOV)
Kocham cię.
mi salta supra meza gawi. (Ja skaczę, przekroczyć stół wysoki.)
mi salta gawi meza supru. (Ja skaczę, wysoki stół jest-przekraczany)
Skaczę nad wysokim stołem.
Angielski i hiszpański niosą dziedzictwo łaciny i greki, które ogromnie wpłynęły na wszystkie języki Europy, Ameryki i i dalej, w tym francuski, portugalski, włoski, niemiecki, polski i rosyjski.
Mandaryński chiński niesie sinickie dziedzictwo języka starochińskiego, który ogromnie wpłynął na wszystkie inne języki wschodniej Azji, w tym japoński, koreański, wietnamski i inne odmiany chińskiego.
Hindi-urdu niesie dziedzictwo sanskrytu, który wpłynął też na inne języki południowej i południowo-wschodniej Azji, w tym bengalski, pendżabski, telugu, tamilski, birmański, khmerski, tajski, malajski i indonezyjski.
Arabski i hindi-urdu (bardziej urdu niż hindi) niosą persko-arabskie dziedzictwo, które ogromnie wpłynął na języki w centralnej, południowo-zachodniej, południowej, południowo-wschodniej Azji i północnej, zachodniej i wschodniej Afryce, w tym turecki, perski, bengalski, pendżabski, telugu, indonezyjski, hausa, wolof, amharski, oromo, somalijski i suahili.
Zazwyczaj słowa zachodnie mają nastepującą strukturę: przedrostek + rdzeń + przyrostek. Zwykle rdzeń kończy się spółgłoską.
Na przykłąd w hiszpańskim rdzeń cort- (krótki) może być łączony z zrostkami, by uzyskać różne rodzaje słów.
- Przymiotniki: corto (męski), corta (żeński)
- Rzeczownik: cortedad
- Czasownik: acortar
Polski używa podobnych zrostków.
- Przymiotniki: krótki, krótka
- Rzeczownik: krótkość
- Czasownik: skrócić
Pandunia zapożycza rdzenie z zachodnich słów. Cel to wybranie formy, która brzmi znajomo dla użytkowników jak największej liczby języków, jak to możliwe.
| Rdzeń Panduni | Polski | Angielski | Portugalski | Hiszpański | Francuski | Niemiecki | Rosyjski |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| kort | krótki | short | curto | corto | court | kurz | korotkiy |
| now | nowy | new | novo | nuevo | nouveau | neu | novıy |
| marc | marzec | march | marcha | marcha | marche | Marsch | marš |
| post | poczta | post (mail) | (postal) | posta | poste | Post | počta |
Przyrostki Panduni są dołączane do rdzeni. Oto kilka słów Panduni: korti (krótki), korte (krótkość), korta (skracać), novi (nowy), nove (nowość), nova (odnowić).
Słowa sinickie to słowa z języka średniochińskiego, które są używane dziś w językach Azji wschodniej, w tym chińskich, japońskim, koreańskim i wietnamskim. Słowa sinickie to słowa jednosylabowe lub słowa złożone z elementów sylabicznych.
Średniochiński miał ton leksykalny. Dzisiejsze języki chińskie i wietnamski mają tony, ale nie są one takie same jak w chińskim. Japoński i chiński nie są językami tonalnymi, więc zignorowały tony. Również Pandunia Pandunia ignoruje tony. (Ignorowanie tonów jest jak ignorowanie akcentu tonicznego lub akcentu dynamicznegoe w innych językach źródłowych.)
Średniochiński miał niewymawiane spółgłoski zwarte, które są zazwyczaj pisane jako -p, -t i -k. Kantoński, wietnamski i koreański zostawiają je, tak jak były. Mandaryński usunął je. Japoński dodał samogłoski, by ułatwić wymowę. Pandunia zostawia końcowe spółgłoski zwarte i dodaje normalne przyrostki części mowy.
| 字 | Rdzeń Panduni | Kantoński | Mandaryński | Japoński | Koreański | Wietnamski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 水 | suy | sui | shuǐ | sui | su | thuỷ |
| 中 | jung | zung | zhōng | chū | jung | trung |
| 心 | xim | sam | xīn | shin | sim | tâm |
| 門 | mun | mun | mén | mon | mun | (môn) |
| 問 | wen | man | wèn | mon | mun | vấn |
| 讀 | dug | duk | dú | doku | dog | đọc |
| 出 | cut | cœt | chū | shutsu | chul | xuất |
| 索 | sog | sok | suǒ | saku | sæg | |
| 惡 | ag | ok | è | aku | ag | ác |
Używanie zrostków Panduni do rdzeni sinickich mogą na początku wydawać się nietypowe, ale to nic nowego – sinickie slowa są już odmieniane w koreańskim!
W tym rozdziale porównamy struktury zdań Panduni z polskim, angielskim i chińskim.
Normalny szyk zdania to podmiot-orzeczenie-dopełnienie – tak, jak w polskim, angielskim i chińskim.
Polski: Ja kocham cię, a ty kochasz mnie.
Angielski: I love you, and you love me.
Pandunia: mi lova tu, tu lova mi.
Chiński: Wǒ ài nǐ, nǐ ài wǒ. (我爱你，你爱我。)
Czasownik bey jest używany, gdy pacjens pojawia się pierwszy w zdaniu. (To tak zwana strona bierna.)
Polski: Jabłka były zjedzone.
Angielski: The apples were eaten.
Pandunia: apel bey nyama.
Chiński: Píngguǒ bèi chī le. (苹果被吃了。)
Bey jest zapożyczeniem ze standardowego chińskiego, ale jest też podobne do niektórych użyć polskiego "być" i angielskiego "to be".
Polski: To nie może być zjedzone.
Angielski: It can not be eaten.
Pandunia: ye no abla bey nyama.
Chiński: Tā bù néng bèi chī. (它不能被吃。)
Jak chiński, Pandunia nie oznacza czasowników końcówkami jak "-ić" lub słowami jak "to".
Polski: Zapraszam go do wypicia kawy.
Angielski: I invite him to drink coffee.
Pandunia: mi plisa ye nyama kafe.
Chiński: Wǒ qǐng tā hē kāfēi. (我请他喝咖啡。)
W Panduni i chińskim, rzeczowniki mogą być w liczbie pojedynczej lub mnogiej zależnie od otaczających je słów. Nie ma zakończenia liczby mnogiej jak -i w polskim. Również czasowniki nie są odmieniane. Jedno słowo w jednej słowie si jest używane zamiast jestem, jest, byłem, byliście, będziemy...
Polski: To jest jabłko.
Angielski: It is an apple.
Pandunia: ye si apel.
Chiński: Tā shì píngguǒ. (他是苹果。)
Polski: To są jabłka.
Angielski: They are apples.
Pandunia: yemen si apel.
Chiński: Tāmen shì píngguǒ. (他们是苹果。)
